اوراق بهادار در بازار پول
بازارهای مالی بر پايه معیارهای متفاوتی قابل طبقهبندی هستند:
طبقهبندي بر اساس نوع دارايي
طبقهبندي بر اساس مرحله عرضه اوراق بهادار
طبقه بندي بر اساس سررسيد تعهدات مالي
بر اساس نوع دارايي، ميتوان بازار اوراق بهادار را به دستههاي زير تقسيمبندي كرد:
الف- بازار سهام در این بازار، سهام شرکتها که نشانگر مالکیت دارنده آن در شرکت است، دادوستد میشود.
ب - بازار اوراق بدهی بازاری است که در آن ابزارهای با درآمد ثابت(اوراق قرضه) دادوستد میشوند.
ج - بازار ابزارهاي مشتق بازاري است براي معاملات ابزارهايي مبتني بر داراييهاي مالي يا فيزيكي كه از آن جمله مي توان به اختيار معامله و قرارداد آتي اشاره كرد.
طبقه بندي بر اساس مرحله عرضه اوراق بهادار:
بازار دست اول (اولیه) شرکتها، مؤسسات و بنگاههای اقتصادی برای تأمین منابع مالی مورد نیاز خود به مبالغ هنگفتی نیاز دارند كه اغلب این منابع را در مقابل واگذاری اوراق بهادار خود، بهدست میآورند. واگذاری اوراق بهادار و تأمین اعتبار برای اولین بار در بازار دست اول انجام میشود. به عبارت دیگر در بازار دست اول، اوراق بهادار برای نخستین بار منتشر میشوند. براین اساس فروشنده اوراق بهادار در واقع همان ناشر اوراق بهادار است.
بازار دست دوم (ثانویه) پس از عرضه اوراق بهادار در بازار اولیه و به منظور آن که این اوراق بتوانند مورد دادوستد قرار گیرند، به بازار دیگری نیاز است که به آن بازار ثانویه اوراق بهادار گفته میشود. در این بازار، اوراق قابلیت دادوستد پيدا ميكنند. وجود بازار دست دوم، صرفاً به این دلیل است که قابلیت نقدشوندگي اوراق بهادار منتشر شده در بازار دست اول را افزایش دهد، ضمن اینکه شرایطی فراهم میآورد که قرضدهندگان و قرضگیرندگان در صورت لزوم به آسانی بتوانند تصمیمات سرمایهگذاری خود را تغییر داده، به فروش اوراق بهادار خریداری شده یا خرید اوراق بهادار دیگر اقدام نمایند.
دادوستد در بازار دست دوم به دفعات نامحدود انجام میشود و بنابراین با جابجا شدن مالکیت ابزارهای مالی قابل دادوستد در آن بازار، قدرت نقدشوندگی زیادی ایجاد میشود. در این حالت، از نقد شدن پیش از سررسید بدهی واحدهای متقاضی سرمایه یا ناشران اوراق بهادار جلوگیری میشود و در نتیجه ضربههای کمبود نقدینگی تأثیر محدودتری بر واحدهای سرمایهگذار خواهد داشت.
طبقه بندي بر اساس سررسید تعهدات مالی:
الف ) بازار پول
بنا به تعریف، بازار پول بازاری برای دادوستد پول و دیگر داراییهای مالی جانشین نزدیک پول است که سررسید کمتر از یکسال دارند. همچنین میتوان از بازار پول به عنوان بازار ابزارهای مالی کوتاه مدت با ویژگی اندک بودن ریسک عدم پرداخت، نقدشوندگی و ارزش اسمی زیاد نام برد. تمرکز فعالیت این بازار در استفاده از ابزارهایی است که به اشخاص و بنگاههای تجاری این امکان را میدهند که به سرعت نقدینگی خود را به میزان مطلوب درآورند.
ب ) بازار سرمایه
برپایه طبقهبندی بازار مالی با نگرش به سررسید داراییها، بازار سرمایه به بازار دادوستد ابزارهای مالی با سررسید بیشتر از یک سال و داراییهای بدون سررسید اطلاق میشود. این بخش از بازار مالی نقش مهمتری در گردآوری منابع پساندازی و تأمین نیازهای سرمایهگذاری واحدهای تولیدی دارد. بازار سرمایه نسبت به بازار پول بسیار گستردهتر است و از تنوع ابزاری بیشتری برخوردار است.
مهمترین کارکرد بازارهای مالی شامل بازارهای پول، سرمایه و بیمه در اقتصاد ملی، تجهیز منابع پس اندازی و هدایت آن به سوی فعالیتهای مولد اقتصادی است، ضمن آنکه تعیین قیمت وجوه و سرمایه، انتشار و تحلیل اطلاعات و توزیع ریسک اقتصادی نیز اغلب در شمار کارکردهای این بازارهاست.
بورس اوراق بهادار
بورس اوراق بهادار (Stock Exchange) یکی از اصطلاحات اقتصادی به معنای یک بازار متشکل و رسمی سرمایه است که در آن خرید و فروش سهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی و یا مؤسسات معتبر خصوصی، تحت ضوابط، قوانین و مقررات خاصی انجام میشود. در واقع مکمل بخش بانکی در تأمین نیازهای مالی بنگاههای خصوصی و دولتی است.
وظیفه اصلی بورس اوراق بهادار، فراهمآوردن بازاری شفاف و منصفانه برای داد و ستد اوراق بهادار پذیرفته شده و همچنین سیستمی مناسب برای نظارت بر جریان دادو ستد، عملیات بازار و فعالیت اعضای آن است.
فهرست مندرجات
۱ - تعریف
[ویرایش]
بورس اوراق بهادار، بازاری برای معامله اسناد مالی است که شرکتها و مؤسسات در صورت دارا بودن شرایط قانونی معین میتوانند تحت حمایت قانون، پساندازها و سرمایههای راکد را در قالبهای معین جذب نموده و بخشی از سرمایه مورد نیاز خود را تامین کنند.
[۱] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۲۸.
در اکثر کشورها، بازار بورس اوراقبهادار هسته مرکزی بازار سرمایه است و سالانه مبلغ هنگفتی سرمایههای سرگردان بهسمت واحدهای مولد و فعال جامعه هدایت میشود. این بازارها ضمن سهیم کردن عموم مردم در مالکیت شرکتها، باعث کاهش نقدینگی و قدرت خرید آنها شده و در نتیجه تورم را کاهش میدهد. در حال حاضر، حجم زیادی از مبادلات در بورس اتفاق میافتد؛ بهگونهای که مهمترین و اساسیترین فعالیتهای دولت بر آن متمرکز است.
[۲] نمازی، محمد، بررسی عملکرد اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار در ایران، تهران، معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، ۱۳۸۲ چاپ اول، ص۱۹-۱۷.
۲ - تاریخچه
[ویرایش]
در قرن پانزدهم و حدود ۱۴۵۰ میلادی، بازرگانان و کسبه بلژیکی در شهر بورژ (Burges) مرکز فلاندر در شمال غربی بلژیک اوراق بهادار در بازار پول در میدانی بهنام تربوئرس (Ter Buerse) جمع میشدند و به داد و ستد میپرداختند. محل تجمع آنان بهتدریج به بورس مشهور شد. این مکانها در ابتدا سقف نداشت، اما بعدها مکانها سرپوشیده مخصوصی برای این گونه معاملات ایجاد شد و برای آنها مقررات ویژهای تعین گردید و پروانه دولتی صادر شده است.
اولین بورس اوراق بهادار جهان، در اوایل قرن هفدهم در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف استعماری"هند شرقی" سهام خود را در آن بورس عرضه نمود. بورس آمستردام امروزه یکی از منابع مهم تامین سرمایه در سطح بینالمللی است.
دومین بورس معتبر دنیا، بورس لندن است که از سال ۱۸۰۱ میلادی با انتشار ۴۰۰۰ سهم ۵۰ پوندی و با عضویت ۵۰۰ نفر افتتاح گردید. بورس نیویورک هم در اواخر قرن هیجدهم تاسیس شده و با وجود رقبای دیگر در مقام اول از حیث حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا قرار دارد. بورس نیویورک در حال حاضر بزرگترین بازار سرمایه دنیاست.
در ایران نیز اولین بار در سال ۱۳۱۵ شخصی بلژیکی بهنام "وان لوتر فلد" به درخواست دولت ایران، درباره تشکیل بورس اوراق بهادار مطالعاتی کرد و طرح تاسیس و اساسنامه آنرا تهیه نمود. ولی بهعلت نامساعد بودن شرایط بورس و وقوع جنگ جهانی دوم، این امر تا دهه ۱۳۴۰ به تعویق افتاد. در سال ۱۳۴۱ بنا بهدعوت وزارت بازرگانی، طرح تاسیس بورس سهام ایران طرحریزی شد و در سال ۱۳۴۵ به تصویب مجلس رسید و در بهمن سال ۱۳۴۶ بورس تاسیس شد. اولین فعالیت این بازار با معامله سهام بانک صنعتی و معدنی ایران انجام شد و بهدنبال آن سهام شرکت نفت پارس در بورس پذیرفته شد.
۳ - ارکان
[ویرایش]
در قانون بورس اوراق بهادار چهار رکن اصلی در نظر گرفته شده است که عبارتند از: شورای بورس، هیئت پذیرش اوراق بهادار، سازمان کارگزاران بورس و هیئت داوری.
[۵] جهانخانی، علی وعلی پارسائیان، بورس اوراق بهادار، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، ۱۳۷۵، چاپ دوم، ص۱۰۶.
۴ - ابزارها
[۶] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۲۹.
۴.۱ - اسناد خزانه
سناد خزانه اوراق بهادار کوتاهمدتی هستند که توسط دولت و بهمنظور تامین احتیاجات مالی خزانهداری کل در سال مالی صادر میشوند.
۴.۲ - اوراق قرضه
اوراق قرضه برگه بهاداری است که دولت یا مقام عمومی یا یک شرکت صادر میکند و دارای بهره ثابت و معین است. این اوراق، دارای اقسامی هستند مانند: اوراق قرضه کوتاهمدت، اوراق قرضه میانمدت و اوراق قرضه بلندمدت.
۴.۳ - اوراق سهام
اوراق سهام سندی است که از سوی یک شرکت صادر میشود و بیانگر قسمتی از داراییهای شرکت است. خریدار ورقه سهام در سرمایه و منافع شرکت بهنسبت قیمت آن ورقه و سود حاصله شریک است.
۵ - بازارهای اولیه و ثانویه
[ویرایش]
بازار اولیه بازاری است که معامله بر کالای واقعی انجام میگیرد، سهام و اوراق بهادار جدید برای نخستین بار عرضه میشود و یا کالای واقعی، مورد نخستین معامله قرار میگیرد.
بازار ثانویه بازاری است که در آن بر اسناد و حوالهها و اوراق معامله اوّل، معامله جدید صورت میگیرد. بیشتر معاملات بازار بورس از نوع معاملات ثانویه است و گاه بیش از ۹۰ درصد معاملات در بازار ثانوی رخ میدهد. بخشاندکی از معاملات به تحویل کالا میانجامد و بهطور عمده واسطهها در سررسید معامله و پیش از آن با تبدیل ارزش کالا به نقد یا با انجام معاملات معکوس و جبرانی از بازار خارج میشوند.
[۷] رضایی، مجیدف معاملات بازار بورس فلزات و محصولات کشاورزی در آیینه فقه اسلامی، مجله علمی-پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۴، ش۲۰، ص۱۴.
[۸] درخشان، مسعود، مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت، تهران، مؤسسه مطالعات بینالمللی انرژی، اوّل، ۱۳۸۳، ص۱۴۹-۱۵۲.
۶ - تاثیر بازار بورس بر اقتصاد
[ویرایش]
تاثیر بازار بورس اوراق بهادار بر اقتصاد عبارت است:
۶.۱ - تجهیز منابع مالی
امروزه یکی از راههای مطمئن جمعآوری وجوه لازم برای سرمایهگذاری، انتشار اوراق بهادار، جهت تامین مالی است. دولتها، شهرداریها و واحدهای تولیدی و تجاری بهجای دریافت تسهیلات از بانکها میتوانند تحت ضوابطی از طریق انتشار و واگذاری اوراق قرضه، سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق مشارکت و سایر اوراق مالی، نیازهای مالی خود را تامین کنند. بهطور معمول، این روش تامین مالی، ارزانتر و مطمئنتر است.
[۹] موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۵-۳۶.
۶.۲ - رقابتی شدن بازار پول و سرمایه
وجود بازار کارآی اوراق بهادار، با ابزارهای متنوع، موجب شفافیت متغیرهای اصلی اقتصاد چون قیمتها، نرخهای سود و هزینه میشود؛ در نتیجه زمینه سوء استفاده انحصاری مؤسسات پولی و بانکی را از بین میبرد و نرخهای سود بانکی را به نرخهای بازده واقعی اقتصاد نزدیک میکند.
[۱۰] موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۵-۳۶.
۶.۳ - کنترل تورّم
یکی از نقشهای مهم بورس، کنترل تورّم است. اگر بورس درست کار کند، میتواند با جمعآوری نقدینگی مازاد و بهکارگیری آن در جهت تولید، درصد رشد قیمتها را کاهش دهد؛ زیرا یکی از عوامل مهم تورم، عدمتعادل بین تولیدات و حجم نقدینگی است. جمعآوری نقدینگی مازاد بر تولید، در صورتیکه در مسیر سرمایهگذاریهای جدید و در نتیجه تولیدات جدید بهکار گرفته شود، موجب کنترل تورم خواهد شد.
[۱۱] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۴ - کمک به عادلانه شدن توزیع درآمد
فروش سهام واحدهای بزرگ اقتصادی در بازار بورس اوراق بهادار به عادلانه شدن توزیع درآمد کمک میکند. همچنین موجب میشود آحاد جامعه، خود را در فعالیتهای تولیدی و تجاری سهیم بدانند. ایندو موجب جلوگیری از تشدید اختلاف طبقاتی و ایجاد نشاط در فعالیتهای اقتصادی میشود.
[۱۲] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۵ - جلوگیری از فرار سرمایه
گسترش بورس اوراق بهادار در کشورهایی که از نظر اقتصادی پیشرفته نیستند، موجب جلوگیری از فرار سرمایهها به خارج از کشور خواهد شد. زیرا بسیاری از صاحبان سرمایههای کوچک، محل امنی برای سرمایهگذاری مستقیم خود نمییابند و یا ریسکگزیر هستند. البته این نقش، وقتی حاصل میشود که فروشندگان سهام، سرمایههای بهدست آمده را صرف فعالیتهای صحیح تولیدی کنند و امنیت سیاسی و اقتصادی نیز در جامعه وجود داشته باشد.
جلوگیری از فرار سرمایهها و بهکارگیری آنها در مسیر تولید، صادرات را افزایش میدهد؛ که نتیجه آن، وارد شدن سرمایههای پولی جدید به اقتصاد ملی ودر پی آن، بهبود تراز پرداختها و بهبود رابطه مبادله خواهد بود. اگر بازار بورس اوراق بهادار بتواند نظر سرمایهگذاران خارجی را جلب نماید، میتواند سرمایههای آنان را نیز به داخل کشور سرازیر کند.
[۱۳] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۶ - نقدشوندگی در بازار بورس
نقدشوندگی اوراق بهادار در بازار بورس؛ خرید داراییهای غیرمنقول مانند زمین و ساختمان ممکن است در برخی از موقعیتها سود بیشتری نصیب سرمایهگذار کند؛ ولی قابلیت نقدینگی پایین اینگونه داراییها، محدودیت بزرگی است. اوراق بهادار از این نظر پس از اسکناس، طلا و ارزهای قابل تبدیل، عموما نزدیکترین دارایی به وجه نقد هستند.
۶.۷ - اطمینان از محل سرمایهگذاری
شرکتهایی که متقاضی عضویت در بازار بورس اوراق بهادار هستند، بایستی شرایط و ضوابط ورود به بورس را دارا باشند. حسن شهرت مدیران، اوراق بهادار در بازار پول صحت صورتهای مالی شرکت و. ، از جمله مواردی است که در صورت تایید شایستگی توسط هیات پذیرش وارد بورس شده و خریداران سهام، آسوده خاطر میتوانند در بورس معامله کنند.
۷ - بورسبازی
[ویرایش]
بورسبازی (Speculation)، سفتهبازی یا سوداگری، فعالیتی اقتصادی است که به انگیزه کسب سود از راه پیشبینی تغییر قیمت کالا، اوراق بهادار یا ارز انجام میشود. بیشتر اوقات، بورسبازان اوراقی را میخرند که به آن نیازی ندارند تا در آینده که براساس پیشبینی آنها قیمت افزایش خواهد یافت، با فروش آن سود بدست آورند.
گاهی نیز به فروش یک دارایی که به آن نیاز دارند، اقدام میکنند؛ زیرا کاهش قیمت آنرا پیشبینی میکنند. در این صورت، اگر پیشبینی آنها تحقق پیدا کرد، آنرا با قیمت پایینتر خریداری مینمایند. از اینرو بسیاری از خرید و فروشها در بازار ثانویه اوراق بهادار واقعی نیست و درواقع دارایی رد و بدل نمیشود؛ بلکه فقط تفاوت بها داده و یا گرفته میشود.
بورسبازی همواره با پذیرش درجهای از ریسک همراه است. بورسباز قصد انجام سرمایهگذاری را ندارد. عمدتا کسانی از بورسبازی سود میبرند، که حرفهای باشند؛ یعنی بازار را خوب بشناسند و از تجربه کافی در مورد نوسانات قیمتها برخوردار باشند.
[۱۷] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۴۰.
۸ - موافقان و مخالفان بورسبازی
[ویرایش]
اگر بورس در شرایط معمولی بازار انجام و مقرراتی برای حفظ حقوق سرمایهگذار وضع شود، عملیات بورسبازی دربردارنده آثار مثبت است؛ اما در بسیاری از موارد، اینگونه نخواهد بود و بورسبازان با تغییر شرایط بهنفع خود، موجب ضرر سرمایهگذاران میشوند. در ذیل به ادله و استدلالهای دو گروه اشاره میشود:
[۱۸] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۷-۴۱.
۸.۱ - ادله موافقان
موافقان بورسبازی، برای دیدگاه خود استدلالهای مختلفی ارائه میکنند؛ از قبیل:
۸.۱.۱ - کاهش دامنه تغییرات قیمتها
بورسبازی موجب به حداقل رسیدن دامنه تغییرات قیمت اوراق میشود. هنگامیکه قیمت سهام پایین است، سفتهباز که افزایش قیمت آنرا در آینده پیشبینی میکند، به خرید آن اقدام میکند؛ درنتیجه از کاهش بیشتر قیمت جلوگیری میشود. هنگامی نیز که قیمت سهام افزایش مییابد، او به فروش آن اقدام میکند که سبب پیشگیری از افزایش زیادتر قیمت خواهد بود.
۸.۱.۲ - نقدینگی بالا
هرچه فعالیتهای بورسبازی زیادتر باشد، خاصیت نقدینگی بازار افزایش مییابد. یعنی شرایطی حاکم میشود که هرگاه، کسی به فروش اوراق خود تصمیم گرفت، برای آن متقاضی وجود دارد و هنگامیکه اراده خرید نمود، عرضهکننده خواهد یافت.
این نیز موجب افزایش میزان معاملات بورس و درنتیجه نشاط اقتصادی خواهد بود. هرچه میزان معاملات، بیشتر باشد، و بازار پرتحرکتر و زندهتر باشد، قیمتهایی که در بازار ثانوی تعیین میشود، واقعیتر خواهد بود و بهدنبال آن، قیمت داراییهای بازار اولیه نیز واقعیتر خواهد شد.
۸.۱.۳ - واقعیتر شدن قیمتها
اگر سفتهبازان بتوانند آینده را بهخوبی پیشبینی کنند، ارزش آتی اوراق بهادار به ارزش واقعی اوراق نزدیک میشود. اگر خریداران اوراق بهادار افزایش بهای اوراقی را کمتر از میزان افزایش واقعی آن پیشبینی کنند، موجب میشود که قیمت فعلی این اوراق، پایینتر از میزان واقعی تعیین شود.
در این صورت، سفتهبازانی که این وضعیت را درک میکنند به خرید اوراق اقدام میکنند؛ تا در آینده با قیمت بالا آنها را بفروشند. اثر این خریدها این است که قیمت فعلی بازار، افزایش مییابد و مظنههای جاری به ارزش واقعی سرمایهگذاری نزدیک میشود.
۸.۲ - ادله مخالفان
ادله مخالفان بورسبازی عبارت هست از:
۸.۲.۱ - انتشار اخبار دروغ
یکی از عوامل مؤثر بر تغییر قیمت سهام، عامل روانی است. اگر اخباری که در بازار سهام منتشر میشود، حاکی از قیمت نامناسب اقتصادی یا وضعیت نامناسب صنعت یا شرکت باشد، قیمت سهام کاهش پیدا میکند، در نقطه مقابل، اگر تبلیغات بر روی بهبود اوضاع اقتصاد یا شرکت خاص یا صنعت خاصی متمرکز باشد، موجب افزایش قیمت سهام میشود. آنها برای دستیابی به مقصود خود، با یکدیگر ائتلاف میکنند و حتی برای این کار، اتحادیه تشکیل میدهند و با انتشار شایعات وسیع در بازار سهام، به هدف خود دست مییابند و صاحب سودهای سرشاری میشوند.
۸.۲.۲ - انجام معاملات صوری
بورسبازان بهتنهایی یا به کمک همدیگر به خرید و فروش همزمان صوری سهام اقدام میکنند. آنها در این معاملات خود، که بهظاهر شرایط یک معامله را دارا است، دارایی را منتقل نمیکنند و تنها اوراق بهادار در بازار پول هدفشان ایجاد قیمت بالا یا پایین غیر واقعی برای سهام مورد نظرشان است.
هنگامیکه سفتهبازان به خرید در حجم بالا اقدام کردند، قیمت شروع به افزایش میکند و اعتماد سرمایهگذاران عادی که به بازار بورس مراجعه میکنند؛ جلب میشود آنها نیز به این امید که افزایش قیمت ادامه خواهد یافت، به خرید آن اقدام مینمایند.
این امر بهطور مکرر اتفاق میافتد و قیمت بهصورت مصنوعی بالاتر و بالاتر میرود. در این شرایط، بورسبازان به فروش موجودی سهام خود اقدام کرده و سود زیادی نصیب خود میسازند. پس از آن وقتی شرائط آن سهام عادی شد، قیمت آن کاهش مییابد وصاحبان سهامهای خریداریشده، متضرر میشوند. این امر، میتواند کل بازار مالی را دچار بحران کند.
۸.۲.۳ - انتشار اطلاعات نادرست
انتشار اطلاعات نادرست توسط مدیران شرکتها؛ برخی از مدیران شرکتها اخبار نادرستی در مورد وضعیت خود منتشر میکنند. آنها سود خود را بالاتر از میزان واقعی جلوه میدهند تا موجب افزایش قیمت سهام شرکت آنها شود و در نتیجه سرمایهگذاران به خرید آن اقدام کنند. بعد از چندی، مشخص میشود که سود آنها از میزان اعلامشده کمتر است؛ در نتیجه خریداران سهام زیان خواهند کرد.
نظارت ارکان بازار اوراق بهادار ایران بر بانکهای خصوصی از منظر شفافیت و کارایی بهعنوان اصول حقوق عمومی
مطابق مادۀ ۳۱ «قانون پولی و بانکی جمهوری اسلامی ایران»، تشکیل بانکها صرفاً بهصورت شرکت سهامی عام با سهام بانام ممکن است. از سویی، مطابق مادۀ ۳۶ قانون احکام دائمی برنامههای توسعۀ کشور، تمامی شرکتهای سهامی عام ملزم به ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار بهعنوان متولی و نهاد ناظر بازار سرمایه هستند. بدینترتیب، تأسیس و عرضۀ عمومی سهام بانکها در بازار اولیه مستلزم ثبت سهام بانکها نزد سازمان بورس است و انجام معاملات ثانویۀ سهام بانکها نیز مستلزم پذیرش آنها نزد یکی از بازارهای بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران خواهد بود. ازاینرو تمامی بانکها لزوماًْ ناشر اوراق بهادار محسوب میشوند و بدینترتیب تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار و تابع مقررات مصوب سازمان و شورای عالی بورس و ضوابط مقرر توسط بورس مربوطه قرار دارند. هدف مقالۀ حاضر بررسی نهادهای ناظر بازار سرمایه، حوزه و چگونگی نظارت آنها بر بانکها و تطبیق آن با اصول حقوق عمومی شامل شفافیت و کارایی است. بدینمنظور، پس از بررسی موضوع از جنبههای نظارت بر معاملات اوراق بهادار، افشای اطلاعات و نیز حاکمیت شرکتی بهعنوان سه حوزۀ عمدۀ نظارت بر بانکها، نوشتار پیش رو بدین نتیجه رهنمون میگردد که اعمال نظارت ارکان ناظر بازار سرمایه بر بانکها هرچند به ارتقای شفافیت عملکرد بانکها و حفظ منافع سرمایهگذاران منجر میشود، با این حال، با عنایت به همپوشانی حیطۀ صلاحیتی نهادهای ناظر بازار پول و بازار سرمایه در خصوص بانکها، در برخی موارد به بروز اختلال در کارایی آنها میانجامد.
کلیدواژهها
- بازار اوراق بهادار
- بازار سرمایه
- بانک
- حاکمیت شرکتی
- سازمان بورس و اوراق بهادار ایران
- شورای عالی بورس
- نظارت
عنوان مقاله [English]
Supervision of Private Banks by the Iranian Security and Exchange Organization From the Viewpoint of Transparency and Efficiency as Principles of Public Law
نویسندگان [English]
- Reza Tajarlou 1
- Reza Khodabakhsh 2
1 Assistant Prof., Department of Public Law, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Ph.D. Student in Public Law, Alborz Campus, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]
According to Article 31 of the the Monetary and Banking Law of Iran, banks may only be incorporated as public joint-stock companies with registered shares. Moreover, according to Article 36 of the Law on Permanent Provisions of Economic, Social and Cultural Development Programs, all public joint-stock companies are required to register with the Iranian Security and Exchange Organization (SEO) as the custodian and supervisor of the capital markets. Thus, establishment of any banks requires initial public offering of banks' shares and conducting secondary transactions needs registration at Tehran Stock Exchange or Iran FaraBourse Co. (IFB). Consequently, all banks are necessarily considered issuers of securities and therefore they are under the supervision of the SEO and subject to the regulations approved by the Securities & Exchange High Council and the rules set by the relevant stock exchange. The purpose of this paper is to examine the institutions that oversee the capital market, the scope of their powers and how they monitor banks, and their compliance with the principles of public law, including transparency and efficiency. To this end, after examining the issue from the perspective of monitoring securities transactions, disclosure of information and corporate governance as three main areas of bank supervision, the study’s findings suggest that the oversight of the banks by the capital market supervisory institutions, leads to transparency in the performance of banks and the protection of of investors interests. However, due to the overlapping jurisdiction of the regulators of the money market and the capital market over banks, in some cases oversight اوراق بهادار در بازار پول can disrupt the banks efficiency.
بورس اوراق بهادار
بورس اوراق بهادار (Stock Exchange) یکی از اصطلاحات اقتصادی به معنای یک بازار متشکل و رسمی سرمایه است که در آن خرید و فروش سهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی و یا مؤسسات معتبر خصوصی، تحت ضوابط، قوانین و مقررات خاصی انجام میشود. در واقع مکمل بخش بانکی در تأمین نیازهای مالی بنگاههای خصوصی و دولتی است.
وظیفه اصلی بورس اوراق بهادار، فراهمآوردن بازاری شفاف و منصفانه برای داد و ستد اوراق بهادار پذیرفته شده و همچنین سیستمی مناسب برای نظارت بر جریان دادو ستد، عملیات بازار و فعالیت اعضای آن است.
فهرست مندرجات
۱ - تعریف
[ویرایش]
بورس اوراق بهادار، بازاری برای معامله اسناد مالی است که شرکتها و مؤسسات در صورت دارا بودن شرایط قانونی معین میتوانند تحت حمایت قانون، پساندازها و سرمایههای راکد را در قالبهای معین جذب نموده و بخشی از سرمایه مورد نیاز خود را تامین کنند.
[۱] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۲۸.
در اکثر کشورها، بازار بورس اوراقبهادار هسته مرکزی بازار سرمایه است و سالانه مبلغ هنگفتی سرمایههای سرگردان بهسمت واحدهای مولد و فعال جامعه هدایت میشود. این بازارها ضمن سهیم کردن عموم مردم در مالکیت شرکتها، باعث کاهش نقدینگی و قدرت خرید آنها شده و در نتیجه تورم را کاهش میدهد. در حال حاضر، حجم زیادی از مبادلات در بورس اتفاق میافتد؛ بهگونهای که مهمترین و اساسیترین فعالیتهای دولت بر آن متمرکز است.
[۲] نمازی، محمد، بررسی عملکرد اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار در ایران، تهران، معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، ۱۳۸۲ چاپ اول، ص۱۹-۱۷.
۲ - تاریخچه
[ویرایش]
در قرن پانزدهم و حدود ۱۴۵۰ میلادی، بازرگانان و کسبه بلژیکی در شهر بورژ (Burges) مرکز فلاندر در شمال غربی بلژیک در میدانی بهنام تربوئرس (Ter Buerse) جمع میشدند و به داد و ستد میپرداختند. محل تجمع آنان بهتدریج به بورس مشهور شد. این مکانها در ابتدا سقف نداشت، اما بعدها مکانها سرپوشیده مخصوصی برای این گونه معاملات ایجاد شد و برای آنها مقررات ویژهای تعین گردید و پروانه دولتی صادر شده است.
اولین بورس اوراق بهادار جهان، در اوایل قرن هفدهم در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف استعماری"هند شرقی" سهام خود را در آن بورس عرضه نمود. بورس آمستردام امروزه یکی از منابع مهم تامین سرمایه در سطح بینالمللی است.
دومین بورس معتبر دنیا، بورس لندن است که از سال ۱۸۰۱ میلادی با انتشار ۴۰۰۰ سهم ۵۰ پوندی و با عضویت ۵۰۰ نفر افتتاح گردید. بورس نیویورک هم در اواخر قرن هیجدهم تاسیس شده و با وجود رقبای دیگر در مقام اول از حیث حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا قرار دارد. بورس نیویورک در حال حاضر بزرگترین بازار سرمایه دنیاست.
در ایران نیز اولین بار در سال ۱۳۱۵ شخصی بلژیکی بهنام "وان لوتر فلد" به درخواست دولت ایران، درباره تشکیل بورس اوراق بهادار مطالعاتی کرد و طرح تاسیس و اساسنامه آنرا تهیه نمود. ولی بهعلت نامساعد بودن شرایط بورس و وقوع جنگ جهانی دوم، این امر تا دهه ۱۳۴۰ به تعویق افتاد. در سال ۱۳۴۱ بنا بهدعوت وزارت بازرگانی، طرح تاسیس بورس سهام ایران طرحریزی شد و در سال ۱۳۴۵ به تصویب مجلس رسید و در بهمن سال ۱۳۴۶ بورس تاسیس شد. اولین فعالیت این بازار با معامله سهام بانک صنعتی و معدنی ایران انجام شد و بهدنبال آن سهام شرکت نفت پارس در بورس پذیرفته شد.
۳ - ارکان
[ویرایش]
در قانون بورس اوراق بهادار چهار رکن اصلی در نظر گرفته شده است که عبارتند از: شورای بورس، هیئت پذیرش اوراق بهادار، سازمان کارگزاران بورس و هیئت داوری.
[۵] جهانخانی، علی وعلی پارسائیان، بورس اوراق بهادار، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، ۱۳۷۵، چاپ دوم، ص۱۰۶.
۴ - ابزارها
[۶] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۲۹.
۴.۱ - اسناد خزانه
سناد خزانه اوراق بهادار کوتاهمدتی هستند که توسط دولت و بهمنظور تامین احتیاجات مالی خزانهداری کل در سال مالی صادر میشوند.
۴.۲ - اوراق قرضه
اوراق قرضه برگه بهاداری است که دولت یا مقام عمومی یا یک شرکت صادر میکند و دارای بهره ثابت و معین است. این اوراق، دارای اقسامی هستند مانند: اوراق قرضه کوتاهمدت، اوراق قرضه میانمدت و اوراق قرضه بلندمدت.
۴.۳ - اوراق سهام
اوراق سهام سندی است که از سوی یک شرکت صادر میشود و بیانگر قسمتی از داراییهای شرکت است. خریدار ورقه سهام در سرمایه و منافع شرکت بهنسبت قیمت آن ورقه و سود حاصله شریک است.
۵ - بازارهای اولیه و ثانویه
[ویرایش]
بازار اولیه بازاری است که معامله بر کالای واقعی انجام میگیرد، سهام و اوراق بهادار جدید برای نخستین بار عرضه میشود و یا کالای واقعی، مورد نخستین معامله قرار میگیرد.
بازار ثانویه بازاری است که در آن بر اسناد و حوالهها و اوراق معامله اوّل، معامله جدید صورت میگیرد. بیشتر معاملات بازار بورس از نوع معاملات ثانویه است و گاه بیش از ۹۰ درصد معاملات در بازار ثانوی رخ میدهد. بخشاندکی از معاملات به تحویل کالا میانجامد و بهطور عمده واسطهها در سررسید معامله و پیش از آن با تبدیل ارزش کالا به نقد یا با انجام معاملات معکوس و جبرانی از بازار خارج میشوند.
[۷] رضایی، مجیدف معاملات بازار بورس فلزات و محصولات کشاورزی در آیینه فقه اسلامی، مجله علمی-پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۴، ش۲۰، ص۱۴.
[۸] درخشان، مسعود، مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت، تهران، مؤسسه مطالعات بینالمللی انرژی، اوّل، ۱۳۸۳، ص۱۴۹-۱۵۲.
۶ - تاثیر بازار بورس بر اقتصاد
[ویرایش]
تاثیر بازار بورس اوراق بهادار بر اقتصاد عبارت است:
۶.۱ - تجهیز منابع مالی
امروزه یکی از راههای مطمئن جمعآوری وجوه لازم برای سرمایهگذاری، انتشار اوراق بهادار، جهت تامین مالی است. دولتها، شهرداریها و واحدهای تولیدی و تجاری بهجای دریافت تسهیلات از بانکها میتوانند تحت ضوابطی از طریق انتشار و واگذاری اوراق قرضه، سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق مشارکت و سایر اوراق مالی، نیازهای مالی خود را تامین کنند. بهطور معمول، این روش تامین مالی، ارزانتر و مطمئنتر است.
[۹] موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۵-۳۶.
۶.۲ - رقابتی شدن بازار پول و سرمایه
وجود بازار کارآی اوراق بهادار، با ابزارهای متنوع، موجب شفافیت متغیرهای اصلی اقتصاد چون قیمتها، نرخهای سود و هزینه میشود؛ در نتیجه زمینه سوء استفاده انحصاری مؤسسات پولی و بانکی را از بین میبرد و نرخهای سود بانکی را به نرخهای بازده واقعی اقتصاد نزدیک میکند.
[۱۰] موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۵-۳۶.
۶.۳ - کنترل تورّم
یکی از نقشهای مهم بورس، کنترل تورّم است. اگر بورس درست کار کند، میتواند با جمعآوری نقدینگی مازاد و بهکارگیری آن در جهت تولید، درصد رشد قیمتها را کاهش دهد؛ زیرا یکی از عوامل مهم اوراق بهادار در بازار پول تورم، عدمتعادل بین تولیدات و حجم نقدینگی است. جمعآوری نقدینگی مازاد بر تولید، در صورتیکه در مسیر سرمایهگذاریهای جدید و در نتیجه تولیدات جدید بهکار گرفته شود، موجب کنترل تورم خواهد شد.
[۱۱] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۴ - کمک به عادلانه شدن توزیع درآمد
فروش سهام واحدهای بزرگ اقتصادی در بازار بورس اوراق بهادار به عادلانه شدن توزیع درآمد کمک میکند. همچنین موجب میشود آحاد جامعه، خود را در فعالیتهای تولیدی و تجاری سهیم بدانند. ایندو موجب جلوگیری از تشدید اختلاف طبقاتی و ایجاد نشاط در فعالیتهای اقتصادی میشود.
[۱۲] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۵ - جلوگیری از فرار سرمایه
گسترش بورس اوراق بهادار در کشورهایی که از نظر اقتصادی پیشرفته نیستند، موجب جلوگیری از فرار سرمایهها به خارج از کشور خواهد شد. زیرا بسیاری از صاحبان سرمایههای کوچک، محل امنی برای سرمایهگذاری مستقیم خود نمییابند و یا ریسکگزیر هستند. البته این نقش، وقتی حاصل میشود که فروشندگان سهام، سرمایههای بهدست آمده را صرف فعالیتهای صحیح تولیدی کنند و امنیت سیاسی و اقتصادی نیز در جامعه وجود داشته باشد.
جلوگیری از فرار سرمایهها و بهکارگیری آنها در مسیر تولید، صادرات را افزایش میدهد؛ که نتیجه آن، وارد شدن سرمایههای پولی جدید به اقتصاد ملی ودر پی آن، بهبود تراز پرداختها و بهبود رابطه مبادله خواهد بود. اگر بازار بورس اوراق بهادار بتواند نظر سرمایهگذاران خارجی را جلب نماید، میتواند سرمایههای آنان را نیز به داخل کشور سرازیر کند.
[۱۳] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۴-۳۵.
۶.۶ - نقدشوندگی در بازار بورس
نقدشوندگی اوراق بهادار در بازار بورس؛ خرید داراییهای غیرمنقول مانند زمین و ساختمان ممکن است در برخی از موقعیتها سود بیشتری نصیب سرمایهگذار کند؛ ولی قابلیت نقدینگی پایین اینگونه داراییها، محدودیت بزرگی است. اوراق بهادار از این نظر پس از اسکناس، طلا و ارزهای قابل تبدیل، عموما نزدیکترین دارایی به وجه نقد هستند.
۶.۷ - اطمینان از محل سرمایهگذاری
شرکتهایی که متقاضی عضویت در بازار بورس اوراق بهادار هستند، بایستی شرایط و ضوابط ورود به بورس را دارا باشند. حسن شهرت مدیران، صحت صورتهای مالی شرکت و. ، از جمله مواردی است که در صورت تایید شایستگی توسط هیات پذیرش وارد بورس شده و خریداران سهام، آسوده خاطر میتوانند در بورس معامله کنند.
۷ - بورسبازی
[ویرایش]
بورسبازی (Speculation)، سفتهبازی یا سوداگری، فعالیتی اقتصادی است که به انگیزه کسب سود از راه پیشبینی تغییر قیمت کالا، اوراق بهادار یا ارز انجام میشود. بیشتر اوقات، بورسبازان اوراقی را میخرند که به آن نیازی ندارند تا در آینده که براساس پیشبینی آنها قیمت افزایش خواهد یافت، با فروش آن سود بدست آورند.
گاهی نیز به فروش یک دارایی که به آن نیاز دارند، اقدام میکنند؛ زیرا کاهش قیمت آنرا پیشبینی میکنند. در این صورت، اگر پیشبینی آنها تحقق پیدا کرد، آنرا با قیمت پایینتر خریداری مینمایند. از اینرو بسیاری از خرید و فروشها در بازار ثانویه اوراق بهادار واقعی نیست و درواقع دارایی رد و بدل نمیشود؛ بلکه فقط تفاوت بها داده و یا گرفته میشود.
بورسبازی همواره با پذیرش درجهای از ریسک همراه است. بورسباز قصد انجام سرمایهگذاری را ندارد. عمدتا کسانی از بورسبازی سود میبرند، که حرفهای باشند؛ یعنی بازار را خوب بشناسند و از تجربه کافی در مورد نوسانات قیمتها برخوردار باشند.
[۱۷] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۴۰.
۸ - موافقان و مخالفان بورسبازی
[ویرایش]
اگر بورس در شرایط معمولی بازار انجام و مقرراتی برای حفظ حقوق سرمایهگذار وضع شود، عملیات بورسبازی دربردارنده آثار مثبت است؛ اما در بسیاری از موارد، اینگونه نخواهد بود و بورسبازان با تغییر شرایط بهنفع خود، موجب ضرر سرمایهگذاران میشوند. در ذیل به ادله و استدلالهای دو گروه اشاره میشود:
[۱۸] معصومینیا، غلامعلی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، جاپ اول، ص۳۷-۴۱.
۸.۱ - ادله موافقان
موافقان بورسبازی، برای دیدگاه خود استدلالهای مختلفی ارائه میکنند؛ از قبیل:
۸.۱.۱ - کاهش دامنه تغییرات قیمتها
بورسبازی موجب به حداقل رسیدن دامنه تغییرات قیمت اوراق میشود. هنگامیکه قیمت سهام پایین است، سفتهباز که افزایش قیمت آنرا در آینده پیشبینی میکند، به خرید آن اقدام میکند؛ درنتیجه از کاهش بیشتر قیمت جلوگیری میشود. هنگامی نیز که قیمت سهام افزایش مییابد، او به فروش آن اقدام میکند که سبب پیشگیری از افزایش زیادتر قیمت خواهد بود.
۸.۱.۲ - نقدینگی بالا
هرچه فعالیتهای بورسبازی زیادتر باشد، خاصیت نقدینگی بازار افزایش مییابد. یعنی شرایطی حاکم میشود که هرگاه، کسی به فروش اوراق خود تصمیم گرفت، برای آن متقاضی وجود دارد و هنگامیکه اراده خرید نمود، عرضهکننده خواهد یافت.
این نیز موجب افزایش میزان معاملات بورس و درنتیجه نشاط اقتصادی خواهد بود. هرچه میزان معاملات، بیشتر باشد، و بازار پرتحرکتر و زندهتر باشد، قیمتهایی که در بازار ثانوی تعیین میشود، واقعیتر خواهد بود و بهدنبال آن، قیمت داراییهای بازار اولیه نیز واقعیتر خواهد شد.
۸.۱.۳ - واقعیتر شدن قیمتها
اگر سفتهبازان بتوانند آینده را بهخوبی پیشبینی کنند، ارزش آتی اوراق بهادار به ارزش واقعی اوراق نزدیک میشود. اگر خریداران اوراق بهادار افزایش بهای اوراقی را کمتر از میزان افزایش واقعی آن پیشبینی کنند، موجب میشود که قیمت فعلی این اوراق، پایینتر از میزان واقعی تعیین شود.
در این صورت، سفتهبازانی که این وضعیت را درک میکنند به خرید اوراق اقدام میکنند؛ تا در آینده با قیمت بالا آنها را بفروشند. اثر این خریدها این است که قیمت فعلی بازار، افزایش مییابد و مظنههای جاری به ارزش واقعی سرمایهگذاری نزدیک میشود.
۸.۲ - ادله مخالفان
ادله مخالفان بورسبازی عبارت هست از:
۸.۲.۱ - انتشار اخبار دروغ
یکی از عوامل مؤثر بر تغییر قیمت سهام، عامل روانی است. اگر اخباری که در بازار سهام منتشر میشود، حاکی از قیمت نامناسب اقتصادی یا وضعیت نامناسب صنعت یا شرکت باشد، قیمت سهام کاهش پیدا میکند، در نقطه مقابل، اگر تبلیغات بر روی بهبود اوضاع اقتصاد یا شرکت خاص یا صنعت خاصی متمرکز باشد، موجب افزایش قیمت سهام میشود. آنها برای دستیابی به مقصود خود، با یکدیگر ائتلاف میکنند و حتی برای این کار، اتحادیه تشکیل میدهند و با انتشار شایعات وسیع در بازار سهام، به هدف خود دست مییابند و صاحب سودهای سرشاری میشوند.
۸.۲.۲ - انجام معاملات صوری
بورسبازان بهتنهایی یا به کمک همدیگر به خرید و فروش همزمان صوری سهام اقدام میکنند. آنها در این معاملات خود، که بهظاهر شرایط یک معامله را دارا است، دارایی را منتقل نمیکنند و تنها هدفشان ایجاد قیمت بالا یا پایین غیر واقعی برای سهام مورد نظرشان است.
هنگامیکه سفتهبازان به خرید در حجم بالا اقدام کردند، قیمت شروع به افزایش میکند و اعتماد سرمایهگذاران عادی که به بازار بورس مراجعه میکنند؛ جلب میشود آنها نیز به این امید که افزایش قیمت ادامه خواهد یافت، به خرید آن اقدام مینمایند.
این امر بهطور مکرر اتفاق میافتد و قیمت بهصورت مصنوعی بالاتر و بالاتر میرود. در این شرایط، بورسبازان به فروش موجودی سهام خود اقدام کرده و سود زیادی نصیب خود میسازند. پس از آن وقتی شرائط آن سهام عادی شد، قیمت آن کاهش مییابد وصاحبان سهامهای خریداریشده، متضرر میشوند. این امر، میتواند کل بازار مالی را دچار بحران کند.
۸.۲.۳ - انتشار اطلاعات نادرست
انتشار اطلاعات نادرست توسط مدیران شرکتها؛ برخی از مدیران شرکتها اخبار نادرستی در مورد وضعیت خود منتشر میکنند. آنها سود خود را بالاتر از میزان واقعی جلوه میدهند تا موجب افزایش قیمت سهام شرکت آنها شود و در نتیجه سرمایهگذاران به خرید آن اقدام کنند. بعد از چندی، مشخص میشود که سود آنها از میزان اعلامشده کمتر است؛ در نتیجه خریداران سهام زیان خواهند کرد.
آشنایی کامل با بازارهای مالی و انواع آن
بازار مالی، واژهای است که در بسیاری از بازارها به کار میرود. به بازارهایی که در آنها تجارت، خرید و فروش انجام میشود، بازار مالی میگویند. معاملات اوراق بهادار مانند: اوراق سهام، اوراق قرضه، ارز و… در بازارهای مالی انجام میشود. از ویژگیهای این بازار میتوان به مشخص بودن قیمت و قوانین مربوط به هزینه معاملات اشاره کرد. قیمت اوراق بهادار در بازارهای مالی با توجه به عرضه و تقاضا تعیین میشود. با استفاده از بازارهای مالی ، شرکتها سرمایه مورد نیاز خود را برای انجام فعالیتهای جدید تامین میکنند.
زمانی که از بازارهای مالی صحبت میشود، اولین گزینه ای که به ذهن ما میرسد، بازار بورس و اوراق بهادار است، در صورتی که بازارهای مالی متعددی نیز مانند: بازار بورس، بازار طلا، بازار پول، بازار مسکن و… وجود دارد. یکی از راههای سرمایهگذاری، خرید دارایی های مالی است. از انواع داراییهای مالی میتوان به: سپردهگذاری در بانکها، صندوقهای بازنشستگی و انواع بیمهنامهها اشاره کرد.
بازارهای مالی بر اساس معیارها
بازارهای مالی بر اساس معیارها به سه دسته تقسیم میشوند:
- طبقهبندی بر اساس نوع دارایی
- طبقهبندی بر اساس مرحله عرضه اوراق بهادار
- طبقهبندی بر اساس سررسید تعهدات مالی
1- بازار مالی بر اساس نوع دارایی
بازار مالی بر اساس نوع دارایی به چند دسته تقسیم میشود. بازار سرمایه نیز بخشی از این بازارها میباشد. نمونهای از این بازارها عبارتند از:
بازار سهام: که در آن، سهام شرکتها عرضه میشود.
بازار اوراق بدهی: بازاری که در آن، داد و ستد ابزارها با درآمد ثابت صورت میگیرد.
بازار ابزارهای مشتق: بازار معاملات ابزارهای مبتنی بر دارایی های مالی يا فيزيكی (كه از آن جمله میتوان به قرارداد اختيار معامله و قرارداد آتی اشاره كرد) میباشد.
در ادامه به طور کامل بازارهای مالی را به شما معرفی میکنیم.
2- بازار مالی بر اساس مرحله عرضه اوراق بهادار
بازارهای مالی بر این اساس به دو بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم میشوند.
بازار اولیه (Primary Market)
بازاری است که در آن داراییهای مالی خود با منابع بلندمدت را میتوانید مبادله کنید. در این بازار، فروشنده اوراق بهادار با فروش این اوراق، وجه مورد نیاز خود را به دست میآورد.
بازار ثانویه (Secondary Market)
در این بازار، اوراق بهاداری که قبلاً منتشر شده، خرید و فروش میشوند. این بازار، سبب میشود که افراد از فروش اوراق خود و تبدیل آن به نقدینگی اطمینان یابند؛ همچنین این بازار، قیمت سهامهای منتشر شده به عنوان عرضه اولیه را نیز مشخص میکند.
بازار ثانویه به دو دسته تقسیم می شود:
بازار سازمان یافته بورس اوراق بهادار (Stock Market)
بازار رسمی سرمایه است که در آن خرید و فروش سهام شرکتها و اوراق قرضه مؤسسات دولتی و خصوصی انجام میشود. بازار بورس اوراق بهادار نیز در این بازار قرار میگیرد. قیمت سهام در این بازار، با توجه به عرضه و تقاضا تعیین میشود.
بازار فرابورس (Over the Center Market)
دومین بازار سرمایه ایران، بازار فرابورس میباشد. این بازار همانند بازار بورس است، با این تفاوت که شرایط پذیرش در آن راحت تر از بازار بورس میباشد. این بازار به چهار دسته بازارا ول، بازار دوم، بازار پایه (زرد، نارنجی و قرمز) و بازار سوم تقسیم میشود.
برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه بازار فرابورس و تفاوت آن با بازار بورس به مقاله تفاوت بورس و فرابورس مراجعه کنید.
3-بازارهای مالی بر اساس سررسید تعهدات مالی
بازار پول
بازار پول، بازاری برای داد و ستد پول و ديگر داراییهای مالی جانشین نزدیک به پول (كه سررسيد كمتر از يك سال دارند) می باشد؛ همچنین از بازار پول، میتوان با عنوان بازار ابزارهای مالی کوتاهمدت با ریسک کم در عدم پرداخت، نقدشوندگی و ارزش اسمی بالا نام برد.
در ادامه بازار پول را به طور کامل توضیح خواهیم داد.
انواع بازارهای مالی
بازارهای مالی به دو دسته تقسیم میشوند:
1 – بازار سرمایه (Capital market)
2 – بازار پولی (Money market)
بازار سرمایه (Capital market)
بازار سرمایه، نمونهای از بازارهای مالی است که در آن داد و ستد ابزارهای مالی با سررسید بیشتر از یک سال و همچنین داراییهای که سررسید ندارند، انجام میشود. بازار سرمایه از مهمترین بازارها برای پسانداز و تأمین سرمایه شرکتها میباشد. از متداولترین شکل مبادله مالی در بازار سرمایه، تامین مخارج مالی دولت میباشد.
ابزارهای بازار سرمایه
بازار سرمایه از دو ابزار برای داد و ستد استفاده میکند: ابزارهای تامین مالی دراز مدت و ابزارهای ویژه مدیریت خطر
ابزارهای تامین مالی دراز مدت
این ابزارها در بازارهای مالی به چند دسته تقسیم میشوند که در ادامه هرکدام را به طور کامل توضیح خواهیم داد.
سهام: بخشی از داراییهای یک شرکت یا واحد تولیدی است که دارندگان آن به اندازه سهمی که خریداری کرده اند، مالک آن شرکت میشوند.
سهام عادی: نوعی ابزار سرمایهگذاری است که نشانگر مالکیت دارندگان آن میباشد و به دو دسته سهام بانام و سهام بی نام تقسیم میشود.
سهام ممتاز: اوراق بهاداری است که دارندگان آن با توجه به درآمد و دارایی شرکت، در آن شریک میشوند. زمانی که قیمت سهام عادی بیشتر باشد، این سهام انتشار پیدا میکند.
اوراق قرضه: اسنادی هستند که به موجب آن، شرکت موظف است سالانه، سودی را به دارندگان آن پرداخت کرده و در زمان سررسید، اصل مبلغ را پرداخت کند.
اوراق مشارکت: اوراقی با سود علیالحساب است که در آن، شرکت متعهد میشود طی زمان مشخصی، سود و اصل پول را پرداخت کند.
ابزارهای ویژه مدیریت خطر
مقابله با ریسک ناشی از نوسانات قیمتی از کارکردهای مهم بازار سرمایه است. این کارکرد از طریق به کارگیری ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتق انجام میشود. معامله گران این ابزارها، با پذیرش هزینهای کم، از ریسک زیاد نوسان قیمت جلوگیری کرده و آن را به سایر سرمایهگذاران منتقل میکنند.
از مهمترین ابزارهای مشتق بازار سرمایه که جزء بازارهای مالی میباشد، می توان به قرارداد اختیار معامله اشاره کرد. اختیار معامله، قراردادی بین خریدار و فروشنده است. در این قرارداد، خریدار حق خرید یا فروش مقداری معینی از دارایی درج شده در قرارداد را دارد. به عبارت دیگر، در این قرارداد، خریدار به ازای پرداخت هزینه حق معامله، دارایی درج شده در این قرارداد را خریداری کرده و در زمان مشخص و به قیمت تعیین شده، حق خرید و فروش آن را دارد.
از دیگر ابزارهای مشتق بازار سرمایه میتوان به قرارداد تحویل آتی اشاره کرد. در این قرارداد، تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با قیمت و زمان مشخص، تنظیم میشود. همچنین طبق این قرارداد، خریدار، مقدار مشخصی از یک کالا را با قیمت معینی از فروشنده تحویل میگیرد و فروشنده متعهد میشود این کالا را در زمان مشخص به خریدار تحویل دهد. تسویه قراردادهای آتی به صورت تحویل فیزیکی کالا میباشد.
بازار پولی (Money market)
بازاری است که در آن به داد و ستد پول و داراییهای دیگر (که سررسید آنها کمتر از یک سال است) میپردازند؛ همچنین ابزار مالی کوتاه مدت با ریسک کم و نقدشوندگی بالا نیز میباشد. این بازار با استفاده از ابزارها امکان نقدشوندگی را در مدت کم و به میزان مطلوب برای اشخاص و معامله گران فراهم میکند.
محل خاصی برای بازار پول در نظر گرفته نشده است. بطور کلی بانکها و موسسات غیر بانکی که در آنها داد و ستد ابزارهای مالی انجام میشود، بازار پول را تشکیل میدهند.
نهادهای بازار پول
بانک مرکزی و دیگر بانکها از قبیل، بانکهای تجاری و مؤسسات اعتباری غیربانکی از مهمترین نهادهای بازار پول به شمار میآیند. علاوه بر بانکها، شرکتهای تجاری، موسسات دولتی، صندوقهای سرمایهگذاری، کارگزاران و معاملهگران و در نهایت سرمایهگذاران نیز در این بازار نقش مهمی ایفا میکنند.
ابزارهای بازار پول
اسناد خزانه: اوراق بهادار کوتاه مدتی هستند که توسط دولت منتشر میشوند و سررسید آنها سه ماه، شش ماه و یا یک سال میباشد. این اسناد هنگام فروش، کمتر از قیمت اسمی به فروش می رسند. این اوراق توسط بانک مرکزی منتشر میشود. اسناد خزانه، دارای ریسک کمتری هستند. در نتیجه، موسساتی که به دنبال سرمایهگذاری موقت در مکانی مطمئن هستند، این اسناد را خریداری میکنند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه مقاله اسناد خزانه را مطالعه نمایید.
پذیرش بانکی: از جمله ابزارهای قدیمی و کوچک (به لحاظ حجم و مبلغ) پذیرش بانکی میباشد. این ابزار برای تأمین مالی کالاهایی که هنوز از فروشنده به خریدار منتقل نشده ند، مورد استفاده قرار میگیرد.
اوراق تجاری: اوراق قرضه کوتاه مدت با سررسید کمتر از یک سال میباشند. این اوراق، توسط شرکتهای مالی و غیرمالی منتشر میشوند. اوراق تجاری، روشی برای تأمین مالی شرکتها و همچنین به عنوان سرمایه میان مدت و کوتاه مدت مورد استفاده قرار میگیرند.
گواهی سپرده: از جدیدترین و مهمترین ابزارهای بازار پول و همچنین از مهمترین منابع تأمین مالی بانکهای تجاری به شمار میرود. در واقع، گواهی سپرده سندی است که توسط بانک منتشر میشود. این نوع سرمایهگذاری دو مزیت عمده دارد:
- سرمایهگذار میتواند بازده پول خود را به دقت محاسبه کند.
- زمان سررسید اصل و بهره گواهی نیز مشخص است.
گواهیهای سپرده به دو بخش قابل انتقال و غیرقابل انتقال تقسیم میشوند. دارنده گواهی سپرده قابل معامله، میتواند آن را قبل از تاریخ سررسید در بازار به فروش برساند. به همین دلیل، این گواهیها از نقدشوندگی بالایی برخوردار هستند. گواهیهای غیرقابل مبادله، قابل فروش مجدد نیستند و دارندگان آنها در صورت نیاز به وجه نقد، تنها با مراجعه به موسسه سپردهپذیر و با پرداخت جریمه در نظر گرفته، میتوانند سپرده خود را از مؤسسه خارج کنند.
ساختار بازار سرمایه کشور
ساختار بازار سرمایه به زیرمجموعه های زیر تقسیم میشود:
- سازمان بورس و اوراق بهادار
- شورای عالی بورس
- شركت بورس اوراق بهادار
- شركت بورس كالای ايران
- شركت سپرده گذاری مركزی اوراق بهادار و تسويه وجوه
- نهادهای مالی شركت مديريت فناوری بورس تهران
1.سازمان بورس و اوراق بهادار
سازمان بورس و اوراق بهادار، اولین نهاد مربوطه به بازار سرمایه در نظر گرفته میشود. این سازمان در سال ۱۳۴۰ تأسیس شد و مؤسسهای غیردولتی است که دارای حقوقی مستقل بوده و از محل کارمزدهای دریافتی و سایر درآمدها اداره میشود.
2. شورای عالی بورس و اوراق بهادار
شورای عالی بورس و اوراق بهادار، برای ساماندهی و توسعه بازار بورس و اوراق بهادار و همچنین نظارت عالیه بر اجرای قانون بورس و اوراق بهادار، تشکیل شده است.
از وظایف مهم شورای عالی بازار سرمایه میتوان به تصویب سیاستهای کلان و خط مشی بازار و همچنین اعمال نظارت بر اجرای قانون بازار اوراق بهادار اشاره کرد.
3.شركت بورس اوراق بهادار
سازمان بورس و اوراق بهادار تهران در سال ۱۳۴۶ با عنوان ابزارهای متکی به بازار آزاد تأسیس شد. این شرکت به منظور تشویق بخش خصوصی برای حضور در اقتصاد تشکیل شد. مأموریت اصلی این شرکت، ایجاد بازاری منصفانه و شفاف با ابزارهای متنوع میباشد؛ همچنین نظارت بر فعالیت ناشران اوراق بهادار پذیرفته شده را نیز در دستور کار خود قرار داده است.
4.شركت بورس كالای ايران
شرکت بورس کالای ایران در مهر ماه سال 1386 با ادغام سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران و بورس کالای کشاورزی، فعالیت خود را آغاز کرد. این بازار به چهار دسته تقسیم میشود:
1- بازار فیزیکی : در این بازار، انواع کالاهای قابل عرضه در بورس کالا مانند: مواد پتروشیمی، مواد شیمیایی، انواع مس، انواع مقاطع آهنی و. عرضه میشود.
2- بازار فرعی: کالاهایی مانند: ضایعات فلزی، املاک و . که در بازار فیزیکی پذیرش نمیشوند، در این بازار عرضه میگردند.
3- بازار مشتقه: در این بازار، قراردادهای اختیار معامله و آتی (که از نمونه های آن میتوان به آتی سکه و آتی زعفران اشاره کرد) معامله میشود.
4- بازار مالی: این بازار که قراردادهای سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی و صندوق سرمایهگذاری کالایی و… در آن داد و ستد میگردد، نمونه ای از بازار بورس کالا می باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد بورس کالا به مقاله چگونه وارد بورس کالا شویم مراجعه کنید.
5.شركت سپرده گذاری مركزی اوراق بهادار و تسويه وجوه
سپردهگذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات)، شرکتی است که امور مربوط به ثبت، نگهداری، انتقال مالکیت اوراق بهادار و تسویه وجوه را انجام میدهد. این شرکت از طریق افزایش کارایی پایاپای، تسویه معاملات و کاهش هزینه های معاملاتی، نقش مهمی برعهده دارد.
دیدگاه شما